Column Harm Klifman: Alchemie
Wat gebeurt er als we een boek lezen? Lees-goeroe Alberto Manguel heeft lezen eens een vorm van alchemie genoemd, een oude toverkunst, bedoeld om gewone metalen in goud te veranderen. Inderdaad, een mooie benaming voor een ingewikkeld proces dat meer succes heeft dan de alchemie. Immers, lezen levert gouden momenten op.
Melkpak
Kijk zelf maar. Je hebt een boek in je hand. Een stapel mooi gesneden vellen papier met een kaft eromheen. Een rechthoekig geval meestal. Plaatje op de voorkant, foto op de achterkant. Op het papier zwarte krabbels, op de ene bladzijde meer dan op de andere. Geen bladzijde is dezelfde.
Die krabbels blijken bij nadere beschouwing zowel verschillend als gelijk te zijn. Je herkent overeenkomsten in afzonderlijke tekens; de verschillen zitten in de combinaties van die tekens. Het is het wonder dat elk kind eenmaal in zijn of haar leven meemaakt: de herkenning van letters op het pak melk op tafel, op de muren van bedrijven tijdens een autorit, op de producten in de supermarkt… Ouders zien het bij hun kinderen, grootouders bij hun kleinkinderen. Het is een fascinerend moment.
Slap aftreksel
En dan gebeurt nog iets bijzonders: de woorden die je leest zijn verbonden met de wereld buiten die woorden. Ze verwijzen naar materiële dingen (stoel, tafel, fiets) en naar ideële, immateriële dingen (vakantie, moed, gezelligheid). Ze roepen beelden op in je hoofd - beelden van de dingen waar die woorden naar verwijzen.
Krabbels in een boek die werelden in je hoofd ontsluiten
Neurolinguïsten en neuropsychologen zijn op zoek naar een verklaring voor wat hier gebeurt: krabbels in een boek die werelden in je hoofd ontsluiten. Ook al zou er een volledig sluitende verklaring zijn voor het proces dat zich voltrekt als we lezen, dan nog wordt het wonder dat zich telkens weer voordoet er niet minder om.
Inderdaad, al vanaf de Oudheid hebben geleerden zich gebogen over het fascinerende verschijnsel van het lezen. Aanvankelijk waren het de filosofen die zich afvroegen wat ze met geschreven teksten aan moesten, want, zo zeiden enkele, is geschreven taal niet een slap aftreksel van het gesproken woord?
Tegenwoordig zoekt men antwoorden in een andere hoek, die van de neuro-wetenschappen.
Werelden
Hoe kan het dat wat je met je ogen doet in no time leidt tot een complete wereld, een film in je hoofd? Een wereld waar je helemaal in kunt verzinken, waarin je besef van tijd verdwijnt. Een wereld waarin je allerlei emoties beleeft zoals spanning (Stephen King), verdriet (Niets ontgaat ons van Janke Reitsma) of humor beleeft (Cliffrock Castle van Josephine Rombouts). Een wereld waar je liever niet mee geconfronteerd wilt worden omdat die zo afschuwelijk is (Lot en leven van Vsili
Grossman, Van het westelijk front geen nieuws van E. R. Remarque ). Een wereld die je aan het denken zet over hoe de echte wereld in elkaar zit (Druiven der gramschap van John Steinbeck) en die je oproept om in actie te komen (Max Havelaar van Multatuli, De negerhut van oom Tom van Harriet Beecher Stowe). Een wereld die je leert hoe anderen in het leven staan en omgaan met de onvolkomenheden die het leven eigen zijn (De overlevenden van Alex Schulman, Fortuna’s kinderen van Annejet van der Zijl). En zo zijn er nog tal van andere werelden te noemen die door boeken kunnen worden opgeroepen.
Filosofen
De filosofische vragen blijven bestaan, zoals de vraag of het verhaal van het boek ook bestaat als het niet wordt gelezen. Wat als het boek dicht blijft? Is het dan niet meer dan die bundel papier met een kaft eromheen? En als het verhaal van het boek ondanks dat toch bestaat, waar of hoe dan?
Harm Klifman