Alles over het puberbrein

"Je kind is puber van zijn tiende tot vijfentwintigste jaar." Zo opent Aletta Smits vorige week haar presentatie 'Het puberbrein' op het Adelbert College. "Velen van u denken nu vast: help dan heb ik meer pubers in huis dan ik dacht. Inderdaad! En een handleiding kunt u dus wel gebruiken." 

Door: Hedwig Oppenheim

Het is dé avond waarop Ajax tegen Real Madrid speelt. Maar toch heeft dit een theaterzaal vol ouders er niet van weerhouden om te komen luisteren naar wat Aletta te vertellen heeft over hun tot irritante pubers transformerende lieverdjes. Een goede keuze blijkt, want Ajax verliest met 2-1, en wij gaan na afloop naar huis met een 1-0 voorsprong op onze puber. Of tenminste, dat hopen we. 

"Wie zegt er wel eens tegen zijn of haar kind: 'Toen ik zo oud was als jij …'." Meteen zie je de helft van de zaal ongemakkelijk op hun stoel schuiven. Er wordt een beetje lacherig gedaan en schuchter steekt een aantal ouders de hand omhoog. "Dat moet je dus nooit, maar dan ook nooit tegen je puber zeggen." Aletta laat een korte stilte vallen. "Echt nooit!" Ze heeft direct de lachers op haar hand. Dit belooft een leuke avond te worden. De Ouderraad heeft niets teveel gezegd in haar uitnodiging.

Pubers, zo blijkt uit het verhaal van Aletta, hebben het brein van aliens, als je ze vergelijkt met ons 'gewone mensen'. "En wat zijn wij in de ogen van deze aliens?," vraagt ze. "Monsters?", wordt er voorzichtig geopperd. Maar het blijkt erger. "Wij zijn in de ogen van onze kinderen een stelletje ouderwetse, kaartspelende bejaarden. En ja, óók als je een hippe ouder bent. Echt waar!" Zo, die zit. "Dus verwacht niet dat ze zichzelf kunnen vereenzelvigen met jou. Je komt van een andere planeet." 

"Hun sociale omgeving, vrienden en klasgenoten, niet jij, is het allerbelangrijkste dat er is. Ze zijn erg sociaal gemotiveerd en niet inhoudelijk. Daarom is het bijvoorbeeld zo lastig voor ze om op deze leeftijd een goed gefundeerde studiekeuze te maken. Ze laten zich vaak leiden door wat hun vrienden doen," vertelt Aletta. "Ik had een meisje in de klas die een opleiding tot vormgever was gaan doen, omdat ze het zo gezellig vond om elke dag met haar vriendin in de trein te reizen. Toen die vriendin uiteindelijk iets kreeg met haar vriendje, en met hem samen in de trein zat, ging zij een andere opleiding doen. Heel sneu." 

"Zegt iemand wel eens 'het is hier geen hotel'?" Inmiddels is de zaal opgewarmd en durven de ouders die dit wel eens roepen, hier ronduit voor uit te komen. Aletta vervolgt: "Toen ik dat zei, riep mijn zoon 'ik  weet ook wel dat het geen hotel is, want dan zou de roomservice wel beter zijn'. Dat vond ik wel een sterk punt, maar waar het me om gaat: hoe vaak je ook zegt dat ze hun kamer moeten opruimen, je bereikt er niets mee. En waarom?" Het blijft stil in de zaal. "Omdat de instructie te abstract is, je kind met hele andere dingen bezig is en dit helemaal onderaan zijn prioriteitenlijstje staat. Wat kan helpen is het concreet maken. Zeggen dat de vuile onderbroek in de wasmand moet en dat hij alle glazen en borden die hij op zijn kamer heeft verzameld, in de vaatwasser moet zetten." En dan nog, garantie tot aan de deur. 

"Maar er is een trucje." Iedereen spitst zijn oren. "Geloof het of niet, maar er is iets wat echt werkt. Als je het maar zegt zonder te lachen." De zaal schiet al bij voorbaat in de lach. Aletta haalt even diep adem om haar meest serieuze gezicht op te zetten. "Als je zegt: 'schat, wat goed dat je de handdoek al een stukje dichter bij de wasmand hebt gelegd' dan is de kans groot, dat hij hem de volgende keer erin doet. Of in elk geval voor de helft." Er wordt hardop gelachen. Zou het zo simpel zijn? Ik ben sceptisch. Ik denk dat mijn zoons me aan zouden kijken alsof ik gek ben geworden. Maar ach, dat denken ze waarschijnlijk toch al heb ik net begrepen, dus het is minimaal het proberen waard.

Waarom het zo simpel kan zijn, legt Aletta vervolgens uit. "Het beloningscentrum in de hersenen is supergevoelig. Daar wordt onder andere dopamine aangemaakt, het gelukshormoon. Alles wat maar een beetje voelt als een beloning, heeft een enorm effect." 

Daarmee komen we ook gelijk op een van de redenen waarom straffen niet werkt. "In tegenstelling tot het beloningscentrum, is het strafcentrum in onze hersenen een stuk moeilijker te vinden. Straffen heeft daardoor zelfs zes keer minder effect dan belonen. Een straf komt gewoon nauwelijks aan." Aletta schetst het weer met een voorbeeld. "Toen ik jong was kwam ik op een nacht pas om half 5 thuis. Nietsvermoedend – ik was zelfs trots op mezelf dat ik niet het hele huis had wakker gebeld om te zeggen dat het wat later zou worden – kwam ik het tuinpad oplopen. In de woonkamer zag ik één lamp branden. En onder die lamp zat mijn moeder." We zien het voor ons. "Mijn ouders bleken in alle staten, terwijl ik me van geen kwaad bewust was. Nadat ik de huid was volgescholden, kreeg ik twee weken huisarrest. Belachelijk vond ik dat. Twee weken! Dat voelde als mijn hele leven. En had het effect?" Alle ouders schudden hun hoofd. "Nee natuurlijk niet. Ik zorgde de volgende keer gewoon dat ik op tijd thuis was, en klom vervolgens via de regenpijp weer naar beneden." 

Er zit nog een belangrijke les in dit voorbeeld. Namelijk dat pubers emoties op gezichten niet goed kunnen lezen. "Ik dacht dat mijn moeder boos was, terwijl ze natuurlijk gek was van angst. Dat begrijp ik nu." Aletta laat een foto zien van een vrouw, en stelt de vraag hoe deze vrouw kijkt. De hele zaal is het erover eens – behalve waarschijnlijk de enige dappere puber die met haar moeder is meegekomen – dat we kijken naar een angstige, verschrikte vrouw. "Maar," zegt Aletta. "Het puberende brein ziet een vrouw die heel erg boos is." Toch best handig om te weten.

Straffen mag dan niet de oplossing zijn, ze de consequenties van hun gedrag laten voelen, is wel belangrijk. Ze moeten zelf ervaren dat het leven niet altijd een lolletje is en door hun ouders wordt gladgestreken. "Mijn vader was hierin wel heel extreem. Ik stond bij school met een lekke band en belde mijn vader of hij wilde komen. Hij kwam er direct aan, zei hij. En inderdaad, een kwartiertje later was hij er. Ik stond klaar om mijn fiets in te laden, maar hij kwam naast me staan, draaide het raampje open, gaf me een bandenplaksetje en reed weer weg." Gelach in de zaal. "Echt gebeurd," voegt ze eraan toe.  

"Pubers kunnen fantastisch plannen." We kijken Aletta vol verwachting aan. "Ze kunnen zich alleen niet aan de planning houden. Net als dat ze met heel veel moeite hun uit bed kunnen komen. En nee, dan heeft het geen zin om te zeggen 'je moet er 's avonds eerder in.' Hun melatonine-huishouding is nog niet op orde. Bedenk goed, het is geen onwil. Hun hersenen werken gewoon nog niet als de onze." Op een vraag uit de zaal waarom de schooltijden niet worden verschoven, antwoordt Aletta dat hiermee wel is geëxperimenteerd, maar dat de pubers hun dag dan te kort vinden. "Want de rest van de wereld past zich niet aan. Je moet 's avonds gewoon om zes uur eten. Dan toch maar liever moe naar school."

"Tot slot," zegt Aletta. Ik betrap mezelf erop dat ik het jammer vind dat deze anderhalf uur bijna ten einde zijn. "Je puber is de hele tijd bezig een antwoord te vinden op de vragen: Hoe ben ik echt? Hoe doe ik? Hoe zien anderen mij? Ze lijken heel ongemotiveerd op de bank te hangen, met die eeuwige telefoon. Maar vergis je niet. Er gaat heel veel in hun om. Voor jou is het lastig, een puber in huis, maar voor de puber is het nog veel lastiger. Ze zijn aan het leren en wat ze leren is belangrijk. Ze hebben recht op ons geduld."

Na een daverend applaus en een bos bloemen voor Aletta, vertrekken we weer uit de theaterzaal. Wat een vermakelijke avond en wat nemen we mooie inzichten mee naar huis.